Onderzoek uit het buitenland wijst uit dat vrouwen en etnische minderheden minder vaak voorkomen in schoolboeken en vaker stereotype worden afgebeeld. Judi Mesman heeft samen met haar team onderzoek gedaan naar stereotypering in schoolboeken in Nederland. Zit er in schoolboeken überhaupt informatie over stereotypen en wat zijn deze stereotypen dan?
Wie ben je en wat doe je?
“Ik ben Judi Mesman, hoogleraar Interdisciplinary study of societal challenges aan de Universiteit Leiden. Ik doe voornamelijk onderzoek naar maatschappelijke vraagstukken over de jeugd. Daarnaast ben ik decaan van het Leiden University College in Den Haag.”
Je hebt onderzoek gedaan naar stereotypering in schoolboeken. Wat is je motivatie geweest om dit onderzoek te starten?
“Het is onderdeel van een breder onderzoeksprogramma dat ik leid waarbij de intergenerationele overdracht van vooroordelen en stereotypen worden onderzocht. Dus hoe leren kinderen eigenlijk vooroordelen en stereotypen en hoe komen ze daar bij? We kijken hierbij naar de invloed die de ouders, het gezin, de media en de school op de vorming van deze stereotypen hebben. Eén van de vragen die we daarom stellen is: ‘wat zijn de factoren binnen scholen die kinderen iets leren over stereotypen en vooroordelen?’. Schoolboeken zijn hier onderdeel van. Schoolboeken zijn dus één van de bronnen waar kinderen door worden beïnvloed. Wij hebben onderzocht of er in de Nederlandse schoolboeken überhaupt informatie zit over stereotypen en wat voor een informatie dit dan is.”
Zie je in Nederland nog veel schoolboeken met stereotypering?
“De jaren ‘50 plaatjes; een vrouw met een schort om en een man met een zakenkoffertje die op weg is naar werk, die vind je echt niet meer terug in Nederland. Daar letten uitgevers en schrijvers echt wel op. Wij zijn de schoolboeken gaan analyseren om patronen te vinden, wij hebben dan ook geen opvallende stereotypen gevonden, maar wel meer subtiele patronen. Bijvoorbeeld van de personen met een beroep is maar 28% vrouw, daarnaast zijn vrouwen überhaupt systematisch ondervertegenwoordigd in vrijwel alle schoolboeken. Dit geldt ook voor de representatie van mensen met een andere etnische achtergrond dan de Nederlandse. De diversiteit in de boeken is lager dan die in de Nederlandse bevolking. In de plaatjes overigens is de diversiteit wel vergelijkbaar of zelfs hoger dan in de samenleving. Op de afbeeldingen wordt etnische diversiteit getoond, maar in de teksten heet bijna iedereen nog Marieke, Pieter of Bert. Qua naam diversiteit is er dus nog ruimte voor verbetering. Een andere vorm van stereotypering die je terug ziet in de schoolboeken is bijvoorbeeld dat beroepen van personages met een niet-Westerse achtergrond gemiddeld een lagere maatschappelijke status hebben dan beroepen van witte personages.”
Hoe sterk is de invloed van stereotypering in schoolboeken op het wereldbeeld waar toekomstige generaties mee opgroeien?
“Die invloed hebben wij zelf niet onderzocht, maar er is wel onderzoek dat laat zien dat kinderen gevoelig zijn voor dit soort subtiele patronen. Ze pikken de patronen op en trekken daar conclusies uit. Dat kan op twee manieren. Het kan zijn dat kinderen zelf behoren tot de groepen die gestereotypeerd worden zichzelf niet herkennen in de boeken en het idee krijgen dat bepaalde dingen niet voor ze zijn weggelegd, maar het kan ook zijn de kinderen die daar niet toe behoren over andere groepen stereotype ideeën gaan vormen. Bijvoorbeeld dat vrouwen nou eenmaal niet zo vaak werken, terwijl dat in Nederland helemaal niet het geval is want bijna alle vrouwen werken.”
Wat is de reactie van de uitgevers op dit onderzoek?
“De uitgevers hebben vanaf het begin meegewerkt. Ze hebben mij toegang tot alle boeken gegeven en het online materiaal. Zij wilden namelijk ook weten hoe ze het doen en wat ze over het hoofd zien. Ze doen hun best door niet opvallende stereotypen afbeeldingen te gebruiken, maar ze weten ook dat ze het niet perfect doen. De vooroordelen en stereotypen die je nu nog in de boeken ziet zijn, zijn subtiele patronen die er in sluipen zonder dat je het door hebt. Een uitgever die het boek checkt voordat het wordt uitgegeven ziet dit soort patronen niet. Om deze patronen wel te laten zien hebben we dit onderzoek gedaan. Alle uitgevers krijgen dan ook van ons een gepersonaliseerd rapport over hun eigen boeken, zodat ze kunnen zien op welk gebied er nog werk aan de winkel is. De uitgevers hebben allemaal aangegeven open te staan voor meer diversiteit en inclusiviteit in hun schoolboeken.”
Het onderzoek heeft veel media aandacht gekregen. Wat zijn de reacties vanuit de media?
“Wat misschien wel interessant is, zijn de ontzettend boze reacties op dit onderzoek. Tv, radio kranten, websites hebben aandacht aan het onderzoek besteed en mensen hebben zich over deze berichtgeving heel boos gemaakt. Er zijn natuurlijk ook mensen die het heel goed vinden, maar op internet heb je natuurlijk al snel dat mensen reageren die niet tevreden zijn. Dat was eigenlijk heel opvallend en is me ook niet eerder overkomen. Mensen worden, lijkt het alleen al, heel boos van het woord diversiteit. Ik ben nu bezig met alle reacties in kaart brengen, daar ga ik een wetenschappelijke studie van maken. Ik wil onderzoeken waar mensen nou zo boos over worden. Ik wil op die manier inzicht krijgen in de achtergronden van de boosheid op social media. De samenleving is tegenwoordig gepolariseerd en die polarisatie is voor niemand goed.”
Heeft het onderzoek de effecten waar je op had gehoopt?
“Aanstaande vrijdag ga ik in Milaan de resultaten van het schoolboek rapport presenteren aan de vertegenwoordigers van schoolboek uitgevers uit heel Europa. Dat heeft de Nederlandse uitgeverskoepel georganiseerd, zij komen elk jaar bijeen Europa. Ik ben uitgenodigd om het onderzoek te presenteren omdat stereotypering in schoolboeken natuurlijk in heel Europa voorkomt. Ik heb met internationale studenten gekeken naar een paar schoolboeken uit andere landen, dit onderzoek was op veel kleinere schaal, maar toch zagen we dezelfde patronen terug komen. Het is goed om te weten dat we op ook op Europees platform ruimte krijgen om te laten zien welke stereotypen onbewust aanwezig kunnen zijn in boeken.”
Maandag 25 november is Judi Mesman als spreker aanwezig bij het programma ‘Representatie en stereotypering in schoolboeken’. Reserveer hier je plek!
